Arapça Dil Grubu Öğrenci Topluluğu (Multekâ Lugati’d-dât) tarafından düzenlenen konferansta konuşan Prof. Dr. Faruk Beşer, öncelikle “değişme” kavramını, değişen ve değişmeyen şeylerin ne olduğuna dair felsefî ve kelâmî düşüncedeki görüşleri anahatlarıyla aktardı. Felsefenin temelinde Doğu’nun olduğunu, Batı’ya ise sonradan geçtiğini söyleyen Beşer, bu noktada Endülüs’ün takip edilmesi gerektiğini kaydetti. Daha sonra fıkıhtaki değişme meselesine geçen Prof. Beşer, fıkhî hükümlerin taabbudî ve ta’lîlî olmak üzere iki kısma ayrıldığını belirtti. Beşer, bunları şöyle açıkladı:
“Taabbudî hükümler: Tevkîfî hükümler ve sâbit hükümler olarak da ifade edilen bu kategorideki hükümler, aklın kendi başına ulaşamayacağı hükümlerdir. Namaz, oruç ve abdest gibi temel ibadet hükümleri ve akide meselelerindeki hükümler bu grupta yer alır. Burada akıl köklü bir değişim yapamaz. Bunlar nasıl vahyedilmişse o şekilde kabul edilmelidir. Kur’ân-Kerim’in kendisi taabbudîdir.
Talilî hükümler: Müessir sebebi bilinebilen hükümlerdir. Sözgelimi bazı fakihler, kadınların yanlarında mahremi bulunmadığında tek başına sefere çıkmasına dair yasaklayıcı hükmü bu kapsamda değerlendirmişlerdir. Söz konusu fakihler, bu yasaklayıcı hükmün illetinin emniyetin bulunmaması olduğunu düşünmüşlerdir. Hükümlerin değişmesi, taabbudî hükümlerde değil talilî hükümlerde söz konusu olabilir.
Bu çerçevede birinci olarak; müçtehit imamlar tarafından bir illete binaen verilen hükümler değişebilirler. Mecellede de bu husus, ‘Ezmânın tagayyürü ile ahkâmın tagayyürü inkâr olunamaz’ yani ‘Zamanın değişmesiyle hükümlerin değişmesi inkâr olunamaz.’ şeklinde ifadesini bulmuştur. İkinci olarak; Hz. Peygamber’in sünnetinde kişisel, şahsî ve örfî olan hükümler bulunmaktadır. Bu durumda örneğin Hz. Peygamber’in içinde bulunduğu toplumun örfüne göre ortaya çıkan sünnetteki hükümler de örfün değişmesiyle değişebilirler. Üçüncü olarak ise maslahata binaen yapılmış icmâlarda maslahatın ortadan kalkmasıyla icmâ da ortadan kalkabilir.”
Fıkhî hükümlerdeki değişmesinin hangi alanda olduğuna dair bilgiler verdikten sonra Prof. Beşer, hükümlerde değişmenin meydana gelmesine yol açan sebepler üzerinde durdu. Bu bağlamda Prof. Beşer, insanın değişken bir varlık olması ve insanların birbirlerinden farklı yaratılmış olması gibi insana bağlı sebeplerin yanı sıra Moğolların İslâm dünyasını işgali, Haçlı seferleri, Hindistan’ın İngilizler tarafından sömürgeleştirilmesi ve Osmanlı’nın yıkılması gibi önemli siyasî hadiselerin de hükümlerdeki değişme meselesini nasıl etkilediğini örnekleriyle açıkladı.
Konferansın ardından SAÜ İlahiyat Fakültesi Dekan Yardımcısı Prof. Dr. Osman Güman Prof. Dr. Faruk Beşer’e hediyelerini takdim etti.
